شاخص (فقه)چوب یا چیزى مانند آن که براى تعیین ظهر شرعی به صورت عمودى بر زمین نصب مى‌کنند را شاخص می‌گویند. از آن در باب صلات نام برده‌اند. ۱ - طریقه شناخت ظهر شرعى با نصب شاخصاز راههاى شناخت ظهر شرعی نصب شاخص بر زمین است. با نصب شاخص پس از طلوع خورشید سایه آن به سمت مغرب خواهد بود. هر چه خورشید بالاتر رود، سایه شاخص کوتاه‌تر مى‌گردد. با قرار گرفتن خورشید در وسط آسمان، در صورتى که عمودى بتابد، سایه از بین مى‌رود؛ اما اگر مقدارى متمایل بتابد، سایه‌اى کوتاه در ناحیه شمال یا جنوب باقى مى‌ماند. با تمایل آفتاب به سمت مغرب،سایه زوال یافته شاخص در سمت مشرق پدید مى‌آید و یا اگر چیزى از آن مانده بود، در سمت مشرق افزایش مى‌یابد و هرچه خورشید به سمت مغرب مى‌رود، سایه بلندتر مى‌شود. این افزایش دوباره سایه شاخص پس از کاهش و یا پیدایش سایه پس از برطرف شدن، از راههاى شناخت ظهر شرعى است. ۲ - وقت فضیلت نماز ظهربه قول مشهور، وقت فضیلت نماز ظهر [۵]
التنقیح (الصلاة)، ج۱، ص۲۰۷.
و نیز وقت نماز جمعه [۷]
روض الجنان، ج۲، ص۷۵۵.
از اول زوال تا رسیدن سایه شاخص به اندازه آن است.امام خمینی در تحریرالوسیله در این باره می‌فرماید: «وقت فضیلت نماز ظهر از اول ظهر است تا وقتی که سایه جدید شاخص به‌اندازه خود شاخص بشود.» [۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۴، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الاولی، مسالة۶.
۳ - وقت فضیلت نماز عصروقت فضیلت نماز عصر از زمان رسیدن سایه شاخص به اندازه آن تا زمان دو برابر شدن سایه است [۱۰]
التنقیح (الصلاة)، ج۱، ص۲۰۷.
امام خمینی در تحریرالوسیله در این باره می‌نویسد: «پایان وقت فضیلت عصر وقتی است که سایه جدید شاخص دوبرابر خودش گردد. و بنابر اظهر شروع وقت فضیلت نماز عصر وقتی است که سایه شاخص به چهار قدم یعنی چهار هفتم شاخص برسد؛ اگرچه بعید نیست که ابتدای وقت فضیلت نماز عصر موقعی باشد که به مقدار خواندن نماز ظهر (از ظهر) گذشته باشد.» [۱۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۵، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الاولی، مسالة۶.
۴ - وقت نافله ظهر و عصرچنان که وقت نافله ظهر از زوال تا رسیدن سایه شاخص به اندازه دو قدم (دو هفتم شاخص) و نافله عصر از زوال تا رسیدن سایه شاخص به اندازه چهار قدم(چهار هفتم شاخص)است. امام خمینی در این باره می‌فرماید: «وقت نافله ظهر از اول ظهر تا موقعی است که سایه شاخص به‌اندازه یک ذراع - یعنی دو هفتم شاخص - شود و وقت نافله عصر تا موقعی است که سایه شاخص به‌اندازه دو ذراع یعنی چهار هفتم شاخص شود که اگر به این حد رسید باید نماز واجب مقدم شود.» [۱۴]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۴، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الاولی، مسالة۴.
۵ - احکام شاخص۱- کسی که عذر ندارد (و می‌تواند به داخل شدن وقت علم پیدا کند) باید در هنگام شروع نماز به داخل شدن وقت علم داشته باشد. و شهادت دو عادل که شهادتشان از روی حس باشد - مثل اینکه شهادت بدهند که سایه شاخص بعد از کم‌شدن، شروع به زیادشدن نموده است - جای علم را می‌گیرد. و اذان مؤذن اگرچه عادل و وقت‌شناس باشد، بنابر احتیاط (واجب) کفایت نمی‌کند. و اما کسی که عذر دارد (و نمی‌تواند به داخل شدن وقت علم پیدا کند) در عذرهای عمومی مثل ابر و مانند آن، می‌تواند با گمان به داخل شدن وقت نماز بخواند و اما کسی که دارای عذر شخصی است مانند کور و زندانی، نباید ترک احتیاط کند، پس باید نماز را تاخیر‌اندازد تا علم پیدا کند وقت داخل شده است. [۱۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۸، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الاولی، مسالة۱۶.
۶ - پانویس۷ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۵۸۳. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |